Ομιλία για τον εορτασμό των 40 χρόνων λειτουργίας της Ευρωπαϊκής Οργάνωσης Δικαστών για τη Δημοκρατία και τις Ελευθερίες MEDEL (FR)

Ομιλία για τον εορτασμό 
των 40 χρόνων λειτουργίας
της Ευρωπαϊκής Οργάνωσης Δικαστών
για τη Δημοκρατία και τις Ελευθερίες MEDEL (FR)

L’Anniversaire de 40 ans de MEDEL

Strasbourg  3 juin 2025

C’est avec un grand plaisir et en même temps une grande émotion, en tant qu’un de fondateurs de MEDEL, de participer à la célébration des 40 ans depuis la création de notre organisation judiciaire européenne. Je me souviens toujours notre première Assemblée générale le 29.11.1987 à Paris et de mon mandat au sein du premier Bureau pour la période 1987 à 1989, sous la présidence d’un juge éminent, philosophe et militant aussi, qui malheureusement n'est pas plus entre nous, le Belge Christian Wettinck. Il n’est pas le seul absent entre nos anciens collègues. Mais, c’était Christian, cette personnalité importante, qui a donné un prestige particulier à notre organisation européenne nouvellement créée. J'avais alors participé au Bureau, au nom des juges grecs à titre personnel. Ensuite, en 1989, nous avons fondé en Grèce l’Association de magistrats grecs pour la démocratie et les libertés, qui est devenue dorénavant membre de MEDEL.

 

Notre Association judiciaire grecque se caractérise par la participation à ses seins de juges provenant de tous les branches de la justice grecque, à savoir la  justice civile, pénale et administrative, ainsi que d’avocats du ministère public. Ils sont membres aussi de magistrats à la retraite. L΄Association hellénique agit en parallèle avec les syndicats de magistrats et collabore avec eux. En 2019, nous avons célébré à Athènes les trente ans de l’existence de l'organisation grecque, avec la participation, de la part de MEDEL, d'un grand nombre de magistrats de  pays européens. À Athènes également, nous avions célébré auparavant, en mai 2016, les 30 ans de MEDEL lui-même. Il faut souligner que notre Association hellénique avait été initialement accueillie avec beaucoup de réserve par l’establishment judiciaire de notre pays. Les juges étaient traditionnellement tenus à une attitude qui interdisait presque l'expression libre de leurs opinions et des actions qui en découlent, à l’exception notable les membres du Conseil d'État qui constitue en Grèce la Cour Administrative Suprême.

 

Notre Association nationale, grâce en plus à l'influence de MEDEL, a osé quelque chose de nouveau, de différent, de plus libre dans le domaine judiciaire traditionnellement conservateur. Au fil des années, notre Association a organisée de nombreuses manifestations publiques (communications, journées d'information, conférences etc.) à Athènes et dans d'autres villes de la Grèce, sur de questions liées à l'indépendance et la démocratisation de la justice et à la protection des droits de l'homme, individuels et sociaux. Les générations de juges se succèdent et les nouveaux collègues prennent le relais avec mérite. Cependant, la justice est toujours attaquée, même à nos jours, et son indépendance est menacée partout en Europe.

 

Les siècles se sont écoulés depuis qu'Aristote a mentionné pour la première fois la distinction des trois pouvoirs à l'organisation de la Cité. Montesquieu l'a suivi plusieurs  siècles plus tard. Les Constitutions et les textes internationaux l'ont ensuite formulée par écrit. Cependant, l'autorité gouvernementale veut partout être incontrôlable, fonctionner sans règles, ne pas rencontrer de résistances, en collaboration toujours étroite avec le pouvoir économique. Les équilibres des trois pouvoirs de l'État dérangent les gouvernements, les check and balances ne sont pas facilement acceptés. Mais c'est surtout l'autorité judiciaire qui dérange l’exécutif, car elle ne cède pas facilement à ses pressions. L'indépendance de la justice exige qu'elle ne soit pas prévisible à son action et à ses décisions. Le pouvoir politique fait pourtant tout ce qu'il peut pour influencer ou empêcher le jugement judiciaire libre. Les juges résistent cependant partout.

 

 Nous nous appuyons dans toute l’Europe sur de bases solides : Ce sont nos traditions démocratiques et nos textes constitutionnels nationaux, ainsi que les textes  de l'Union européenne et du Conseil de l’Europe. Le respect cependant de ces textes n'est pas facile en fait. Il nécessite de luttes collectives mais aussi des efforts individuels. L'indépendance de la justice n'est pas un privilège des juges, elle au service du peuple et vise à annuler l'absolutisme qui se cache sous n'importe quel déguisement prétendument populaire. Les attaques contre l'autorité judiciaire sont malheureusement nombreuses dans tout le continent européen. Et les organisations judiciaires nationales, MEDEL et chaque juge individuel doivent rester vigilants, afin qu’on puisse repousser les tendances autoritaires des autorités  gouvernementales. 

 

      La démocratie n’a pas, malheureusement, cessée d'être menacée en Europe par les nombreuses et dangereuses aussi conceptions prétendues anticonformistes, mais en fait réactionnaires, par les idéologies soi-disant neutres et les pratiques bureaucratiques de Bruxelles, par l'absence générale de politiciens de valeur, par une hypocrisie politique très répandue, par de compromis perpétuels sur tous les niveaux, qui sapent la pureté idéologique de notre tradition européenne  démocratique commune.

 

En revanche je ne peux que de me réjouir de la croissance considérable de MEDEL au fil du temps, qui a intégré de nombreuses organisations judiciaires de l'Europe de l'Est. Je n'ai qu'une seule inquiétude: J'espère que les nombreux problèmes, auxquels les magistrats se sont confrontés, principalement issus de pays de l'Europe de l'Est, n'affectent pas les efforts que Medel a consacrés, dès le début, notamment sur l’approfondissement de la démocratie en ce qui concerne l'organisation de la justice et les libres expressions et actions des associations judiciaires, ainsi que de chaque juge et procureur individuel dans notre Continent.

En terminant,  je dois  surtout signaler que nous devons préserver surtout la paix dans notre Europe éprouvée, contre les propagandes de  parties  maintenant encore belligérantes. Un mouvement pacifiste doit se répandre partout dans notre Continent. Nous ne voulons aucune guerre entre européens. La guerre existante à Ukraine doit finir honnêtement et le plus vite possible. Car le droit à la vie est naturellement le premier de droits fondamentaux, qui doit être efficacement respecté en Europe et partout dans le monde. Les guerres  annulent  le droit à la vie en définitive, non seulement pour les troupes, mais aussi pour la population civile. Nos pensées sont, ces jours-ci, surtout aux personnes touchées le plus par la guerre, qui sont en plus les plus innocentes, c’est  à dire aux enfants, ukrainiens et russes ainsi  qu’aux enfants palestiniens. Il faut agir pour la paix et agir vite.

 

Georgios Stavropoulos

Ομιλία κατά τη δημόσια εκδήλωση μνήμης και αποκαλυπτηρίων τιμητικής σήμανσης που έγινε στην παλαιά αίθουσα συνεδριάσεων του Συμβουλίου της Επικρατείας στο Μέγαρο της Βουλής

Ομιλία Γ. Σταυρόπουλου κατά τη δημόσια εκδήλωση μνήμης και αποκαλυπτηρίων τιμητικής σήμανσης που έγινε στην παλαιά αίθουσα συνεδριάσεων του Συμβουλίου της Επικρατείας στο Μέγαρο της Βουλής  στις 21 Μαΐου 2025.

Η Παλιά Βουλή, «Αθηναϊκός Αστήρ», 1896

            

       Θα ήθελα με την ευκαιρία αυτής της δημόσιας εκδήλωσης μνήμης να μου επιτραπεί να δώσω ένα προσωπικό, βιωματικό εν πολλοίς, τόνο, αναφερόμενος στο Συμβούλιο της Επικρατείας μια άλλης εποχής. Άλλωστε, από τα συνολικά σαράντα χρόνια της δικαστικού μου βίου, τα είκοσι ένα  διάνυσα στο δεύτερο όροφο των Παλαιών Ανακτόρων, από το βαθμό του Εισηγητή μέχρι και τον βαθμό του Συμβούλου της Επικρατείας. Το Συμβούλιο της Επικρατείας είχε τότε την έδρα του στον δεύτερο όροφο του Μεγάρου της Βουλής. Καταλάμβανε περίπου τα ¾  αυτού του ορόφου. Το υπόλοιπο τμήμα αυτού καταλάμβανε η Βιβλιοθήκη της Βουλής. Τα γραφεία των δικαστών, που ενώ στην αρχή θεωρήθηκαν ευρύχωρα (όπως σημείωνε ο ίδιος ο πρώτος Πρόεδρος του Σ.τ.Ε. Κ. Ρακτιβάν κατά την τελετή της έναρξης της λειτουργίας του δικαστηρίου στο κτίριο των Παλαιών Ανακτόρων στις 17 Σεπτεμβρίου του 1934), στη συνέχεια κατέστησαν διαδοχικά  αρκετά στενόχωρα, όπως κατά την περίοδο που εγώ υπηρετούσα στο δικαστήριο. Οι ίδιοι οι Σύμβουλοι της Επικρατείας στεγάζονταν ανά τέσσερις στις μεγάλες αίθουσες του ορόφου. Οι δικαστές και οι υπάλληλοι με τα χρόνια  αυξάνονταν, ενώ οι υπηρεσίες της Βουλής επεδίωκαν σχεδόν πάντοτε την επέκτασή τους στον χώρο που καταλάμβανε το Συμβούλιο της Επικρατείας. Η συνύπαρξη όμως στο ίδιο κτίριο του νομοθετικού σώματος και του Σ.τ.Ε. συμβόλιζε τη σημασία που από την αρχή απέδιδε η Πολιτεία στο θεσμό του Ανώτατου Διοικητικού Δικαστηρίου της χώρας.

       Η πρώτη επίσημη έδρα του ΣτΕ ήταν το Μέγαρο Σλίμαν, το σημερινό Νομισματικό Μουσείο, επί της οδού Πανεπιστημίου. Εκεί λειτούργησε το δικαστήριο από το 1929 μέχρι το 1934. Πρέπει να σημειωθεί ότι το Συμβούλιο της Επικρατείας εγκαταστάθηκε στα Παλαιά Ανάκτορα πριν μεταφερθεί εκεί η ίδια η Βουλή από το Μέγαρο της Παλαιάς Βουλής. Η Βουλή λειτούργησε στα Παλαιά Ανάκτορα από 1.7.1935. Είχε προηγηθεί μόνο η εγκατάσταση της τότε λειτουργούσας Γερουσίας στις 2.8.1934.

       Από τη δεκαετία του 1970 ήταν πλέον εμφανής η στενότητα του χώρου. Οι διοριζόμενοι νέοι Εισηγητές δεν είχαν γραφείο για να εγκατασταθούν και εργάζονταν καθήμενοι στα έδρανα της τότε Βιβλιοθήκης του Σ.τ.Ε. που βρισκόταν στη δυτική πλευρά του ορόφου! Τα γραφεία των Συμβούλων βρίσκονταν κυρίως στη νότια και νοτιοανατολική πλευρά του κτιρίου δίπλα στα γραφεία των Αντιπροέδρων. Τα τελευταία βρίσκονταν εκεί που σήμερα βρίσκονται τα γραφεία των Αντιπροέδρων της Βουλής. Υπήρχε μόνο μια αίθουσα συνεδριάσεων του δικαστηρίου, η αίθουσα 223, η σημερινή Αίθουσα Προέδρου Αθανάσιου Τσαλδάρη και μόνο μια αίθουσα διασκέψεων, η αίθουσα 227. Στην μοναδική αυτή αίθουσα διασκέψεων του δικαστηρίου γίνονταν οι διασκέψεις της Ολομέλειας, ενώ οι διασκέψεις των Τμημάτων γίνονταν στα μόνα  ευρύχωρα γραφεία των λίγων τότε Αντιπροέδρων του δικαστηρίου.

       Η είσοδος των δικηγόρων και του κοινού στον χώρο που καταλάμβανε το Σ.τ.Ε. γινόταν από τη ανατολική είσοδο της  Βουλής, χωρίς να γίνεται ο παραμικρός αστυνομικός έλεγχος των εισερχομένων. Αυτό εξακολούθησε να συμβαίνει ακόμα και κατά την περίοδο της απριλιανής δικτατορίας. Η λογική ήταν πάντα ότι ο οποιοσδήποτε επισκέπτης έπρεπε να αισθάνεται τελείως ελεύθερος, καθώς εισέρχεται στο Δικαστικό Κατάστημα του Συμβουλίου της Επικρατείας. Ήταν η εποχή που εύκολα ο κάθε διάδικος μπορούσε να συναντήσει και να συνομιλήσει με τον εισηγητή της υπόθεσής του και τον βοηθό του χωρίς συχνά την παρουσία δικηγόρου. Ήταν η εποχή της σχεδόν πλήρους κυριαρχίας του δικονομικού βοηθήματος της αίτησης ακύρωσης, την οποία πολύ συχνά υπέγραφαν μόνοι τους οι αιτούντες.

       Η εργασία των δικαστών τότε ήταν εξαιρετικά δυσχερής. Ηλεκτρονικά βοηθήματα δεν υπήρχαν. Μοναδική σχεδόν πηγή νομολογιακών πληροφοριών ήταν οι εκδιδόμενοι ετήσιοι Τόμοι της Νομολογίας του Σ.τ.Ε. και τα «χαρτάκια» με τις περιλήψεις των πλέον πρόσφατων αποφάσεων που βρίσκονταν ταξινομημένα σε ειδικές θυρίδες στη Βιβλιοθήκη του δικαστηρίου. Τα προβλήματα περί την ανεύρεση όμως της νομολογίας λύνονταν συχνά μέσα από την άψογη συνεργασία των δικαστών μεταξύ τους. Ανταγωνισμοί δεν υπήρχαν, παρά μόνο διάθεση αμοιβαίας παροχής νομολογιακής φύσης πληροφοριών.

       Ας επικεντρωθούμε τώρα στην αίθουσα συνεδριάσεων, που όπως είναι φανερό και σήμερα ακόμη, διαμορφώθηκε με τέτοιο τρόπο ώστε να εξυπηρετεί τη λειτουργία  δικαστηρίου, με δυο σειρές καθισμάτων για να κάθονται οι δικαστές. Στο κέντρο της επάνω σειράς καθόταν ο Πρόεδρος ή ο εκάστοτε προεδρεύων και δεξιά και αριστερά του οι Σύμβουλοι κατά τη σειρά της αρχαιότητάς τους. Μετά από αυτούς, πάντα κατά τη  σειρά της αρχαιότητάς τους, κάθονταν οι Πάρεδροι και στο άκρο αριστερό κάθισμα καθόταν ο Γραμματέας της έδρας. Η δεύτερη σειρά καθισμάτων στο κατώτερο επίπεδο χρησίμευε για να κάθονται οι νεότεροι Σύμβουλοι, με τη σειρά της αρχαιότητάς τους, όταν συνερχόταν σε συνεδρίαση η Ολομέλεια του δικαστηρίου.

       Όλα τα μέλη του δικαστηρίου και ο γραμματέας φορούσαν την ίδια λιτή τήβεννο που φορούν και σήμερα. Οι τήβεννοι φυλάσσονταν σε ειδικά ερμάρια σε μικρή αίθουσα που βρίσκεται δίπλα από την αίθουσα 223. Εκεί οι δικαστές φορούσαν τις τηβέννους και πάντα κατά σειρά αρχαιότητας έβγαιναν στην αίθουσα του δικαστηρίου από δυο μικρές ημικυκλικές πόρτες που οδηγούσαν απευθείας στο ανώτερο επίπεδο της δικαστικής έδρας, με πρώτο τον Πρόεδρο του δικαστηρίου ή τον εκάστοτε προεδρεύοντα Αντιπρόεδρο ή Σύμβουλο. Κάποτε προηγείτο ένας κλητήρας που προανήγγειλε την εμφάνιση των μελών του δικαστηρίου λέγοντας με δυνατή φωνή «Το δικαστήριο». Ακολουθούσε σιωπή στο ακροατήριο. Η εμφάνιση του δικαστηρίου ήταν εντυπωσιακή και η συζήτηση των υποθέσεων  χαρακτηριζόταν πάντα από μια σοβαρότητα, μοναδική για τα ελληνικά δεδομένα. Οι δικαστές αποχωρούσαν από την έδρα με τον ίδιο τρόπο που προσέρχονταν σε αυτήν. Οι δικηγόροι είχαν  άνεση χρόνου για την ανάπτυξη των απόψεών τους. Οι αποφάσεις λαμβάνονταν σε διασκέψεις που συνήθως απείχαν λίγο χρόνο από την ημέρα της συζήτησής τους στο ακροατήριο.

       Στην ιστορική αυτή αίθουσα των Παλαιών Ανακτόρων λειτούργησε το δικαστήριο από το 1934 μέχρι το 1992, οπότε μεταφέρθηκε ένα Σαββατοκύριακο απροειδοποίητα στο Αρσάκειο Μέγαρο της οδού Πανεπιστημίου. Είχε ψηφισθεί βέβαια ο σχετικός νόμος για τη μεταφορά αυτή, η υλική όμως ενέργεια της μεταφοράς έγινε χωρίς καμιά προειδοποίηση προς τους δικαστές και τους υπαλλήλους του Σ.τ.Ε.

       Στην αίθουσα αυτή 223 πραγματοποιήθηκαν και όλες οι σημαντικές δίκες εκείνων των χρόνων. Σε αυτές καίρια θέση κατέχουν οι λεγόμενες δίκες των δικαστών που διεξήχθησαν επί της δικτατορίας των συνταγματαρχών. Με την ΚΔ΄ Συντακτική Πράξη του 1968 απολύθηκαν τότε 30 δικαστές της πολιτικής δικαιοσύνης, καθώς και εισαγγελείς, με πρώτο απολυθέντα τον Πρόεδρο του Άρειου Πάγου Στυλιανό Μαυρομιχάλη, πρώην υπηρεσιακό Πρωθυπουργό. Μεταξύ των απολυθέντων δικαστών ήταν και ο τότε Πρωτοδίκης Χρήστος Σαρτζετάκης, μετέπειτα Πρόεδρος της Δημοκρατίας. Οι δικαστές εκείνοι απολύθηκαν με απόφαση του δικτατορικού υπουργικού συμβουλίου, χωρίς να τους δοθεί ούτε καν η δυνατότητα μιας απλής απολογίας στις συνήθως αόριστες κατά αυτών κατηγορίες, οι οποίες απετέλεσαν και τις αιτιολογίες των απολύσεών τους. Οι αιτιολογίες μάλιστα αυτές δημοσιεύτηκαν στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως εκθέτοντας με τον τρόπο αυτό τους απολυθέντες δικαστές στην κοινή γνώμη.  Στην αίθουσα 223 εκτυλίχτηκαν εκείνες οι δίκες. Η αίθουσα ήταν γεμάτη από ανθρώπους της χούντας, αλλά και θαρραλέους δικηγόρους, πληρεξούσιους των αιτούντων δικαστών. Μίλησαν και πολλοί από τους ίδιους τους απολυθέντες δικαστές. Μετά από μια πρώτη απογοητευτική απόφαση, το Συμβούλιο της Επικρατείας ακύρωσε τις απολύσεις των δικαστών. Ο δικτάτορας Γ. Παπαδόπουλος εξεμάνη και απέλυσε τον Πρόεδρο του Σ.τ.Ε. Μ. Στασινόπουλο. Δεν ήμουν τότε στο δικαστήριο, θυμάμαι όμως καλά τον αρχιπραξικοπηματία Γ. Παπαδόπουλο να ωρύεται στο ραδιόφωνο κατά αυτής της δήθεν «πραξικοπηματικής ενέργειας» του Συμβουλίου της Επικρατείας! Παραιτήθηκαν τότε ο  μοναδικός  Αντιπρόεδρος Δ. Καρβελλάς και οι περισσότεροι από τους αρχαιότερους Σύμβουλους της Επικρατείας σε συμπαράσταση προς τον απολυθέντα Πρόεδρο. Το δικαστήριο στάθηκε στο ύψος του, εντυπωσίασε με τη θαρραλέα στάση του την ελληνική και τη διεθνή κοινή γνώμη και απετέλεσε φάρο ελευθερίας, αλλά και ελπίδας για τους νέους της εποχής. Οι δικηγόροι των τότε αιτούντων δικαστών εκτοπίσθηκαν σε απομακρυσμένους τόπους εξορίας, ενώ η δικτατορική Κυβέρνηση και δυστυχώς και ο Άρειος Πάγος αρνήθηκαν την εφαρμογή εκείνων των δικαστικών αποφάσεων του Συμβουλίου της Επικρατείας. Μετά τη Μεταπολίτευση του 1974 οι απολυθέντες δικαστές αποκαταστάθηκαν και ο απολυθείς Πρόεδρος Σ.τ.Ε. Μ. Στασινόπουλος εξελέγη ως πρώτος προσωρινός Πρόεδρος της Δημοκρατίας.

       Όπως ήδη σημειώθηκε, το 1992 το ΣτΕ μεταφέρθηκε στο Αρσάκειο Μέγαρο. Μετά από χρόνια από την αποχώρησή μου από το Σ.τ.Ε., βρέθηκα να κάθομαι ως Υπουργός Επικρατείας της Κυβέρνησης Παπαδήμου στα ίδια εκείνα πρώην δικαστικά έδρανα που από χρόνια κάθονταν πλέον μόνο πολιτικά πρόσωπα. Κατά τη συνεδρίαση της αρμόδιας Διαρκούς Επιτροπής της Βουλής της 7 Φεβρουαρίου 2012 επρόκειτο να μιλήσω για το νομοσχέδιο του τότε Υπουργείου Διοικητικής Μεταρρύθμισης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης που αφορούσε το νέο πειθαρχικό δίκαιο των υπαλλήλων του δημοσίου, το οποίο παλαιότερα είχε τύχει επεξεργασίας από ειδική νομοπαρασκευαστική επιτροπή υπό την προεδρία μου.

       Ένοιωσα τότε ιδιαίτερη συγκίνηση για το γεγονός αυτό και πρότεινα στον τότε προεδρεύοντα της Επιτροπής της Βουλής να γίνει μνεία σε πινακίδα έξω από αυτή την αίθουσα του γεγονότος ότι εδώ και για πολλά χρόνια λειτουργούσε στην αίθουσα αυτή το Συμβούλιο της Επικρατείας. Με την πρότασή μου συμφώνησε ο τότε προεδρεύων. Έκτοτε όμως ουδέν έγινε. Χαίρομαι λοιπόν ιδιαίτερα που σήμερα, δέκα τρία χρόνια μετά εκείνη την πρότασή μου, πραγματοποιούνται τα τότε προταθέντα και η Βουλή των Ελλήνων  τιμά με τον τρόπο αυτό το Ανώτατο Διοικητικό Δικαστήριο της χώρας μας.

       Τελειώνοντας θα ήθελα να φέρω στη σκέψη μου όλους εκείνους τους παλαιούς δικαστές του Συμβουλίου που με την αφοσίωση στη δουλειά τους, με το φιλελεύθερο πνεύμα τους και τη διαρκή τους μέριμνα για την προστασία του διοικούμενου έναντι της πανίσχυρης διοίκησης, υπήρξαν οι δημιουργοί των βασικών κατευθύνσεων της νομολογίας του διοικητικού δικαίου στην Ελλάδα, κυρίως όμως εκείνοι που εμφύσησαν στους νεότερους συναδέλφους τους το πνεύμα της δικαστικής ανεξαρτησίας που πάντα πρέπει να διακατέχει κάθε έλληνα δικαστή.  

Γιώργος Σταυρόπουλος 

Το παρόν και το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης με αφορμή τις ευρωπαϊκές εκλογές*

Το παρόν και το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης με αφορμή τις ευρωπαϊκές εκλογές *

Που βρίσκεται σήμερα η Ευρωπαϊκή Ένωση και που πηγαίνει; Η συγκυρία βοηθά ενόψει των ευρωεκλογών του Ιουνίου 2024 για αποτίμηση αλλά και για προβληματισμό σχετικά με το άμεσο και το απώτερο μέλλον της. Έχει περάσει ήδη πολύς χρόνος από τη σύσταση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα (το 1951),της Ευρωπαϊκής Κοινότητας(το 1957) και της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Ατομικής Ενέργειας (επίσης το 1957). Ήδη μετά τις Συνθήκες του Μάαστριχτ, του Άμστερνταμ, της Νίκαιας και κυρίως της Λισαβώνας έχει διαμορφωθεί μια άλλη εικόνα, καθώς τη θέση των παλαιών Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων έχει καταλάβει πλέον η Ευρωπαϊκή Ένωση με ή χωρίς εισαγωγικά η τελευταία λέξη. Στην αρχή ο ενθουσιασμός ήταν δικαιολογημένος. Δεν ήταν λίγο ότι για πρώτη φορά αποκλείστηκε ο πόλεμος ανάμεσα στα κράτη-μέλη των πρώην Κοινοτήτων και θεωρήθηκε μονόδρομος η συνεργασία ανάμεσα στους πρώην εχθρούς. Ήταν άλλωστε τόσο καταστροφικός ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος που δεν θα έπρεπε να επαναληφθεί. Αυτό επιτεύχθηκε όμως μερικώς στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Δεν επιτεύχθηκε ούτε η ειρηνική διάλυση της Γιουγκοσλαβίας ούτε ο αιματηρότατος πόλεμος που διεξάγεται στις μέρες μας μεταξύ Ουκρανίας και Ρωσίας. Κι ας μην ξεχνάμε ότι Ευρώπη δεν είναι μόνο η Ευρωπαϊκή Ένωση.

Μετά τον αρχικό μεγάλο ενθουσιασμό ακολούθησε ο σκεπτικισμός. Πως θα ήταν δυνατόν να εφαρμοστούν στην πράξη ωραίες ιδέες, όπως η ισότητα και η ελευθερία, όταν τα κράτη μέλη της Ένωσης είναι τόσο άνισα μεταξύ τους; Η εφαρμογή της αρχής της αναλογικότητας θα μπορέσει να φέρει κάποια θετικά για όλους αποτελέσματα; Είναι γεγονός ότι είναι τεράστια η απόσταση, πληθυσμιακή, οικονομική και πολιτική ανάμεσα π.χ. τη Γερμανία και τη Μάλτα ή τη διχοτομημένη με τη στρατιωτική βία Κύπρο, της οποίας την κατάσταση πολλοί προσποιούνται ότι λησμονούν. Εξάλλου, ας μην ξεχνάμε ότι όλες οι χώρες διαθέτουν ένα Επίτροπο στην Κομισιόν, οι πολυπληθείς όμως χώρες διαθέτουν περισσότερους. Ιδού μια ακόμα εκδήλωση της ανισότητας μέσα στους κόλπους της Ένωσης.

Είναι γεγονός ότι το ευρωπαϊκό οικοδόμημα είναι εντυπωσιακό, είναι όμως και λειτουργικό; Προφανώς όχι. Είναι τόσο δυσκίνητη η Ένωση που δεν μπορεί να πάρει σύντομα αποφάσεις ούτε καν για θέματα επείγοντα και αυτό αποδείχτηκε κατά τον χειρισμό της πρόσφατης υγειονομικής κρίσης. Ας θυμηθούμε ότι στον τομέα αυτό αρχικά το κάθε κράτος μέλος έδρασε αυτόνομα και η Ένωση αφυπνίστηκε με μεγάλη καθυστέρηση για να αντιδράσει. Ας μη μιλήσουμε για τα θέματα της ασφάλειας και της άμυνας, στα οποία οι πολιτικές της Ένωσης είναι από ανύπαρκτες έως αναποτελεσματικές. Ούτε η εξωτερική πολιτική έχει καταφέρει να εκφέρεται ενιαία. Παρά την υποτιθέμενη σε βάθος συνεργασία ανάμεσα π.χ. τη Γερμανία και τη Γαλλία, οι μεγαλύτερες αυτές σε πληθυσμό και δύναμη χώρες συχνά στερούνται κοινού βηματισμού στον τομέα αυτό και ακολουθούν διαφορετική πορεία ιδίως τον τελευταίο καιρό.

Λειτουργούν βέβαια οι τρείς βασικές ελευθερίες, η ελεύθερη διακίνηση προσώπων, καθώς και εκείνες των κεφαλαίων και εμπορευμάτων. Καταργήθηκαν οι εσωτερικοί δασμοί. Πρόκειται ασφαλώς για σημαντικό επίτευγμα. Πόσο όμως η άσκηση των πιο πάνω ελευθεριών οδήγησε σε ισόρροπη ανάπτυξη στο σύνολο του ενωσιακού εδάφους; Αυτοί που ευνοήθηκαν κυρίως είναι οι οικονομικά ισχυροί, οι οποίοι διευκολύνθηκαν ιδιαίτερα από την κατάργηση των εσωτερικών δασμολογικών και άλλων περιορισμών. Ευνοήθηκαν βέβαια και οι μετακινήσεις ιδίως των σπουδαστών αλλά και των εργαζόμενων και αυτό είναι καταρχήν θετικό. Μήπως όμως τελικά βλάπτονται οι φτωχότερες ευρωπαϊκές χώρες, αφού όσοι σπουδαστές ή εργαζόμενοι στις πλούσιες χώρες προέρχονται από εκείνες, συνήθως εγκαταλείπουν οριστικά τη χώρα προέλευσής τους για να παραμείνουν στις πλουσιότερες, οι οποίες παρέχουν καλύτερη αμοιβή στην εργασία αλλά και ευνοϊκότερες επαγγελματικές προοπτικές;

Το ευρώ, ένα ισχυρό κοινό νόμισμα, είναι ασφαλώς ένα σπουδαίο επίτευγμα. Νόμισμα όμως που δεν προέρχεται από ένα συγκεκριμένο κράτος, ομοσπονδιακό ή άλλο, αποτελεί οπωσδήποτε μια παραδοξότητα. Το ευρώ διευκόλυνε οπωσδήποτε τις μετακινήσεις και έφερε ψυχολογικά τους ευρωπαίους πιο κοντά ανεξάρτητα από τους τόπο της προέλευσής τους. Είναι το πιο απτό δείγμα μιας ενιαίας αγοράς. Μήπως όμως και πάλι οι φτωχότερες χώρες είχαν πολλές δυσμενείς συνέπειες από την κυκλοφορία του; Οι τιμές στις χώρες αυτές δεν εκτινάχτηκαν στα ύψη μετά την κυκλοφορία του ευρώ, αλλά και οι εξαγωγές των προϊόντων τους εκτός Ο.Ν.Ε. δεν επηρεάσθηκαν αρνητικά από την αποτίμησή τους στο σκληρό αυτό νόμισμα;

Η ένταξη βέβαια των ασθενέστερων οικονομικά κρατών στην Ευρωπαϊκή Ένωση και ειδικά στην Ο.Ν.Ε. είχε θετικότατα αποτελέσματα ως προς τις κάθε φύσης οικονομικές εισροές προς αυτά μέσω πολλών και ποικίλλων χρηματοδοτικών εργαλείων. Μέσω της πάντα δυσκίνητης ευρωπαϊκής γραφειοκρατίας κατέστη παρά ταύτα δυνατό να εκταμιευθούν ιλιγγιώδη συχνά ποσά στα κράτη-μέλη που τα είχαν ανάγκη. Ενισχύθηκε έτσι σημαντικά η οικονομία των λεγόμενων υποτιμητικά P.I.G.S. και κυρίως της Πορτογαλίας, ενώ εκείνη της Ιρλανδίας κυριολεκτικά απογειώθηκε. Η Πορτογαλία, αν και υστερούσε κατά πολύ οικονομικά σε σχέση ακόμα και με τη δική μας χώρα, κατάφερε τελικά να την ξεπεράσει και μάλιστα εντυπωσιακά. Η Ελλάδα δυστυχώς υπήρξε παράδειγμα προς αποφυγή. Χρόνια τώρα τα χρήματα που προέρχονταν από ευρωπαϊκούς πόρους συχνά κατασπαταλήθηκαν χωρίς αποτελεσματικό έλεγχο ούτε από τα ελληνικά αλλά και ούτε από τους ευρωπαϊκά ελεγκτικά όργανα. Εκταμιεύθηκαν στην Ελλάδα τεράστια ποσά, τα οποία ξοδεύτηκαν για καταναλωτικούς κυρίως σκοπούς. Μια μεγάλη ευκαιρία ανάπτυξης της χώρας μας χάθηκε για μια ακόμα φορά.

Παράλληλα αναπτύχθηκε ο άκρατος και άκριτος υπερδανεισμός της χώρας και των επιχειρήσεων και πάλι για καταναλωτικούς λόγους. Μια επίπλαστη ευημερία διαχύθηκε σχεδόν παντού. Και όταν πλέον κατέστη αδύνατος ο νέος δανεισμός για την αποπληρωμή των παλαιών δανείων, επήλθε η κατάρρευση και η επιβολή μέτρων λιτότητας επί δικαίων και αδίκων για να μην χρεοκοπήσει η χώρα και τυπικά. Αλλά και μετά την οικονομική κατάρρευση και το μεγαλύτερο κούρεμα χρέους στην ιστορία που πέτυχε το 2012 η Κυβέρνηση Παπαδήμου, φτάσαμε σήμερα στο σημείο το δημόσιο χρέος να είναι υψηλότερο εκείνου που μας οδήγησε στο οικονομικό και κοινωνικό βάραθρο! Η ευθύνη για τη μείωση του βιοτικού επιπέδου του λαού (και του Α.Ε.Π.) ανήκει ασφαλώς σε εκείνους που κυβέρνησαν τη χώρα μας για δεκαετίες αλλά και στους ενωσιακούς θεσμούς που παρατηρούσαν αδιάφορα επί χρόνια την επικείμενη καταστροφή. Δεν έφταιγαν μόνο τα ψεύτικα greek statistics. Οι ευθύνες για τις τελικά αποτυχημένες πολιτικές ποτέ δεν αποδόθηκαν όπως θα έπρεπε.

Παρά ταύτα σε ορισμένους τομείς επιτεύχθηκε μια σύγκλιση των νομοθεσιών ανάμεσα στα ευρωπαϊκά κράτη με την πίεση κυρίως της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Πρέπει να της αναγνωριστεί αυτή η επιτυχία. Το ευρωπαϊκό δίκαιο διδάχτηκε στα Πανεπιστήμια, μελετήθηκε και εφαρμόστηκε στην πράξη με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, κάποτε πρόχειρα, άλλοτε με φανερές ή υπόγειες αντιδράσεις. Το κακό είναι η Commission αναλώθηκε σε ένα απίστευτο κυνήγι λεπτομερειακών ρυθμίσεων σε τομείς των οποίων η αξία είναι αμφίβολη. Η επιμονή της να προωθεί διαρκώς απίστευτο αριθμό λεπτομερειακών Οδηγιών (Τι κακόηχη αλήθεια λέξη όταν οι αποδέκτες τους είναι τα κυρίαρχα κράτη-μέλη της Ένωσης!), χωρίς να είναι πάντα αναγκαία η έκδοσή τους, συνέβαλε αποφασιστικά στη συγκρότηση ενός τεράστιου γραφειοκρατικού οικοδομήματος που απωθεί, καθώς μάλιστα η Επιτροπή στερείται άμεσης δημοκρατικής νομιμοποίησης. Είχαν ασφαλώς κάποιο δίκιο οι βρετανοί όταν αποχωρώντας από την Ένωση υποδείκνυαν εκτός των άλλων ως υπεύθυνη για αυτό, την απίστευτη γραφειοκρατία των Βρυξελών. Ο ρόλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, ύστερα, παρά το ότι βελτιώθηκε η λειτουργία του σε σχέση με την εποχή που ήταν μόνο μια ευρωπαϊκή Συνέλευση, είναι ανεπαρκής. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο από την άλλη πλευρά καθορίζει μόνο τις γενικές κατευθύνσεις της Ένωσης. Έτσι ο ρόλος της Commission έχει γίνει στην πράξη κεφαλαιώδης. Οι στρατιά των ηγεμονικά αμειβόμενων υπαλλήλων των Βρυξελών που συχνά μικρή επαφή έχουν με τη ζωντανή πραγματικότητα στις χώρες της Ένωσης συντάσσουν κανονιστικά κείμενα, συχνά δυσνόητα και αντιφατικά, χρησιμοποιώντας λέξεις αμφίβολης έννοιας που δίνουν αφορμή στη σύγχυση και την παρερμηνεία. Σε αυτό συμβάλλει βέβαια και η διαρκής επιδίωξη συμβιβασμού ανάμεσα στις αντικρουόμενες απόψεις ή τα συμφέροντα των εκπροσώπων των κρατών-μελών κατά τη σύνταξη των Οδηγιών ή και των Κανονισμών. Το αποτέλεσμα είναι έτσι συχνά απογοητευτικό.

Παρατηρείται γενικότερα στην πράξη μια διαρκής τάση διόγκωσης των αρμοδιοτήτων των οργάνων της Ένωσης σε βάρος εκείνων των εθνικών οργάνων. Οι αρχές των κρατών-μελών τείνουν να μετατραπούν σε απλά όργανα μηχανιστικής ένταξης των Οδηγιών στο εσωτερικό δίκαιο με τυπικούς νόμους, διατάγματα ή υπουργικές αποφάσεις, χωρίς καμιά σημαντική εθνική επεξεργασία. Για το τελευταίο φταίνε τόσο τα κοινοβούλια όσο και κυρίως οι κυβερνήσεις που έχουν τη σχετική νομοθετική πρωτοβουλία. Η εθνική κυριαρχία μειώνεται στην πράξη και με αυτή την τακτική. Η σχέση ενωσιακών και εθνικών αρμοδιοτήτων δεν είναι πάντοτε σαφής. Η διαρκής τάση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να ασχολείται περί παντός επιστητού υπονομεύει την ίδια την όποια κυριαρχία των κρατών μελών. Ακόμα και τα δικαστικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης βαίνουν πέραν των αρμοδιοτήτων τους ασκώντας διαπλαστικό ρόλο, αν και συχνά αυτό γίνεται για καλό. Πόση πράγματι απόσταση υπάρχει ανάμεσα στη σαφή διάκριση των αρμοδιοτήτων ανάμεσα στις ομοσπονδιακές αρχές και τις πολιτειακές αρχές των Πολιτειών στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής! Το επιτυχημένο αμερικανικό υπόδειγμα κατανομής των εξουσιών δεν φαίνεται να εμπνέει τους ευρωπαίους του σήμερα. Επιχειρείται διαδοχικά η συρρίκνωση της κυριαρχίας των κρατών-μελών σε τομείς που δεν θα έπρεπε. Στη χώρα μας όμως συμβαίνει το παράδοξο κάποιες αναγκαίες μεταρρυθμίσεις να επιβάλλονται ευκολότερα όταν καλύπτονται με τον μανδύα του παράγωγου ενωσιακού δικαίου!

Αν θέλει η ενωσιακή Ευρώπη να επιβιώσει, πρέπει να μετασχηματισθεί, να γίνει πιο συνεκτική με περισσότερο όμως ταυτόχρονα σεβασμό της κυριαρχίας των κρατών μελών. Ο τρόπος λήψης των αποφάσεων πρέπει ασφαλώς να αλλάξει και κάποιας μορφής πλειοψηφία πρέπει να εφευρεθεί. Η προοπτική όμως αυτή δεν μπορεί να στραφεί κατά των λιγότερο ισχυρών κρατών. Πέρα από την επιδίωξη για μια πιο δημοκρατική επιλογή των Επιτρόπων θα πρέπει να μελετηθεί η σύσταση ενός εκλεγμένου οργάνου αντίστοιχου με τη Γερουσία την Ηνωμένων Πολιτειών, στο οποίο κάθε κράτος θα δικαιούται ίσο αριθμό μελών ανεξάρτητα από τον πληθυσμό του. Όπως τις Η.Π.Α δεν κυβερνούν οι πολυπληθέστερες και ισχυρότερες οικονομικά πολιτείες του Τέξας ή της Καλιφόρνια, έτσι και την Ευρώπη δεν είναι σωστό να ποδηγετούν τα άλλα κράτη-μέλη η Γερμανία και η Γαλλία.

Μέχρι όμως η Ευρωπαϊκή Ένωση να πάρει τον χαρακτήρα ομοσπονδιακού κράτους φαίνεται ότι θα περάσει αρκετός καιρός. Μέχρι τότε η Ένωση πρέπει να γίνει πιο λειτουργική. Η ισόρροπη εμβάθυνση πρέπει να προχωρήσει και η διεύρυνση στη φάση αυτή να μετατεθεί για το μέλλον. Η Ουκρανία, όσο πολύπαθη και αν είναι, δεν πληροί τις προϋποθέσεις για ένταξη στην Ένωση και αυτό είναι περισσότερο από εμφανές. Το ίδιο ισχύει και για τη Μολδαβία, τη Γεωργία ή τις χώρες των δυτικών Βαλκανίων με εξαίρεση ίσως τη Σερβία. Η Ένωση για να επιβιώσει χρειάζεται κυρίως συνοχή και λειτουργικότητα και όχι μια μαζική διεύρυνση χωρίς την τήρηση αρχών. Η ένταξη σε αυτήν ανώριμων από κάθε άποψη κρατών θα κάνει μόνο κακό στην κοινή προσπάθεια. Και ας μη ξεχνάμε ότι ακόμα και στις μέρες μας η διαφθορά σε ορισμένα κράτη μέλη της Ένωσης από την ανατολική Ευρώπη είναι πάντα ιδιαίτερα ενεργή.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει να αλλάξει πολιτικές. Η απόσταση ως προς τους οικονομικούς δείκτες από τις Η.Π.Α. μεγαλώνει αντί να μικραίνει. Είναι επιτέλους καιρός η Ένωση να αποκτήσει τη δική της εξωτερική πολιτική και να μη σέρνεται πίσω από τα στενά συμφέροντα των Η.Π.Α. Η σχεδόν ανύπαρκτη σημερινή πολιτική άμυνας είναι αναγκαίο να εγκαταλειφθεί. Πρέπει να οργανωθεί επιτέλους ένας ισχυρός ευρωπαϊκός στρατός που να αποτελεί σημαντική αποτρεπτική δύναμη για κάθε επιβουλή. Ο πόλεμος βρίσκεται στις παρυφές της Ένωσης και πρέπει να αποτραπεί η επέκτασή του με κάθε θησεία. Αν επεκταθεί, με τα σημερινά δεδομένα, η Ευρώπη απλώς θα καταστραφεί. Είναι ακόμα αναγκαίο να μελετηθεί εκ νέου η σχέση της Ευρωπαϊκής Ένωσης με το Συμβούλιο της Ευρώπης. Προκαλεί π.χ. αμηχανία η λειτουργία διεθνών δικαστηρίων και στους δύο αυτούς διεθνείς οργανισμούς που αποφαίνονται κάποτε για τα ίδια θέματα και δεν μπορούν να αποκλειστούν σοβαρές αντιθέσεις στη νομολογία που προέρχεται από αυτά. Επίσης πρέπει να αναβαθμιστεί η Επιτροπή Κοινωνικών Δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης. Τα κοινωνικά δικαιώματα πρέπει να τυγχάνουν ισότιμης προστασίας με τα λοιπά δικαιώματα του ανθρώπου.

Δυο τελευταίες λέξεις για το διάλογο στην Ελλάδα ενόψει ευρωεκλογών. Λυπάμαι να πω ότι είναι σχεδόν ανύπαρκτος. Τα περισσότερα κόμματα διαγκωνίζονται σχεδόν μόνο για το ποσοστό των ψήφων που θα πάρουν στις ευρωεκλογές. Δεν συζητά σχεδόν κανείς για τα πιο πάνω ή άλλα προβλήματα όπως και για το θεσμικό μέλλον της Ένωσης. Οι περισσότεροι αδιαφορούν, κάποιοι πολεμούν την Ένωση, ενώ άλλοι προβάλλουν γενικά και αόριστα ότι πρέπει να είμαστε πιο κοντά στην Ευρώπη χωρίς άλλες διευκρινίσεις. Μα είμαστε τμήμα της Ευρώπης, δεν βρισκόμαστε ούτε κοντά ούτε μακριά από την Ευρώπη. Φαίνεται δεν έχει γίνει αυτό πλήρως κατανοητό. Εκείνο που λείπει είναι η ενασχόλησή μας με τα ευρωπαϊκά θέματα, δηλαδή με θέματα που μας αφορούν περισσότερο άμεσα από όσο νομίζουμε. Η ψεύτικη μάλιστα εικόνα που διαμορφώθηκε με την ευθύνη πολλών πολιτικών μας ότι η παλιά Ε.Ο.Κ. και τώρα η Ε.Ε. είναι μόνο μια πηγή χρημάτων, τα οποία εμείς οφείλουμε να εξαντλούμε παράγοντας ή και όχι(!) το έργο που μας αναλογεί, μας υποτιμά ως πρόσωπα μιας χώρας στην οποία γεννήθηκε η ίδια η Ευρώπη ως λέξη και ως έννοια αλλά και ο ορθός λόγος και το μέτρο. Είναι απολύτως απαραίτητο τέτοιες νοοτροπίες να εξοβελιστούν. Οι έλληνες μπορούμε να συνδιαμορφώνουμε με τις όποιες δυνάμεις μας το κοινό μας μέλλον με τους άλλους ευρωπαίους με σοβαρότητα και συνέπεια. Πρέπει επιτέλους να «σηκωθούμε λίγο ψηλότερα».

Γιώργος Σταυρόπουλος

Θεσσαλονίκη 29 Μαΐου 2024

*Κείμενο που εκφωνήθηκε σε δημόσια εκδήλωση στη Θεσσαλονίκη που οργανώθηκε από τη Νομική Σχολή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου και το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Νομικών Σπουδών με την ευκαιρία της επίδοσης Τιμητικού Τόμου στον ομότιμο καθηγητή Πέτρο Στάγκο.

Σύντομες σκέψεις για τη θεσμική ακεραιότητα της δικαιοσύνης

 

                         Σύντομες σκέψεις για τη θεσμική ακεραιότητα της δικαιοσύνης

       Η θεσμική ακεραιότητα της δικαιοσύνης εξαρτάται κυρίως από τη σημασία που δίνουν σε αυτήν οι άλλες δυο εξουσίες, τα ιδιωτικά συμφέροντα αλλά και οι ίδιοι οι δικαστές και οι εισαγγελείς. Η θεσμική ακεραιότητα της δικαιοσύνης περιγράφεται κολοβή  στο Σύνταγμα και τους νόμους. Τα σχετικά κανονιστικά κείμενα, ανεξάρτητα από την κλίμακα των κανόνων δικαίου στην οποία εντάσσονται, δίνουν την εντύπωση ότι θέλουν και δεν θέλουν την ανεξαρτησία της δικαστικής εξουσίας. Από τη μια διακηρύσσουν την προσωπική και λειτουργική ανεξαρτησία των δικαστικών λειτουργών και από την άλλη την υπονομεύουν. Έτσι, όλα σχεδόν τα θέματα της διοίκησης της δικαιοσύνης ανατίθενται στην κυβέρνηση χωρίς την παραμικρή ανάμειξη των δικαστών. Ο προϋπολογισμός της δικαιοσύνης δεν καταρτίζεται με τη συμμετοχή και της ίδιας της δικαιοσύνης αλλά αποκλειστικά από την εκτελεστική εξουσία. Οι δικαστές συνήθως ούτε καν ερωτώνται για αυτόν. Οι αποδοχές και οι συντάξεις των δικαστών ομοίως καθορίζονται από τη Βουλή με πρόταση  της Κυβέρνησης. Οι μανδαρίνοι μάλιστα του Υπουργείου Οικονομικών κάνουν ό,τι μπορούν παραδοσιακά για να μειώνουν τους δικαστές απορρίπτοντας κάθε αίτημα για την οικονομική τους αναβάθμιση. Προτιμούν να εξαναγκάζουν τους δικαστές να προσφεύγουν στα δικαστήρια για να τους μειώνουν ακόμα περισσότερο ηθικά. Την ίδια τακτική ακολουθούν συνήθως και οι κυβερνήσεις. Με τον τρόπο αυτό εκθέτουν τους δικαστές στα μάτια της κοινής γνώμης. Την ίδια τακτική ακολουθούν και οι εκδότες και οι δημοσιογράφοι, ουσιαστικά εκβιάζοντάς τους, για να αποφύγουν τον όποιο δικαστικό έλεγχο, επιθυμώντας και αυτοί να λειτουργούν ανεξέλεγκτα.

       Πολλά θέματα της υπηρεσιακής κατάστασης των δικαστών καθορίζονται κατά το Σύνταγμα από το Ανώτατο Δικαστικό Συμβούλιο( Α.Δ.Σ.). Σε αυτό όμως προεδρεύει πάντοτε ο πρόεδρος του οικείου ανώτατου δικαστηρίου, τον οποίο ορίζει ελεύθερα και χωρίς κανένα περιορισμό η εκάστοτε Κυβέρνηση. Αλλά και για να συνέλθει και να αποφασίσει το Α.Δ.Σ. για οποιοδήποτε θέμα θα πρέπει να αποστείλει το σχετικό «Ερώτημα» το Υπουργείο Δικαιοσύνης.  Το Α.Δ.Σ. δεν μπορεί να συγκαλέσει αυτεπαγγέλτως ούτε καν ο Πρόεδρός του!  Η κίνηση της όλης διαδικασίας για τη λειτουργία του εξαρτάται αποκλειστικά από τον Υπουργό Δικαιοσύνης!

       Οι Πρόεδροι των Ανωτάτων Δικαστηρίων ορίζονται από την Κυβέρνηση χωρίς αιτιολογία και η επιλογή τους δεν μπορεί να ελεγχθεί από το Συμβούλιο της Επικρατείας, σύμφωνα με τη ρητή επιταγή του ίδιου του Συντάγματος. Το ίδιο ισχύει και για τις επιλογές των Αντιπροέδρων. Τα τελευταία βέβαια χρόνια ισχύει με βάση ένα αντισυνταγματικό νόμο, όπως έχει δεχθεί η Διοικητική Ολομέλεια του Συμβουλίου της Επικρατείας, η λήψη της προηγούμενης  γνώμη  της Βουλής για τα προς επιλογή πρόσωπα. Αλλά και η γνώμη  αυτή δεν είναι, κατά τον ισχύοντα νόμο, υποχρεωτική για την Κυβέρνηση. Μπορεί έτσι η Κυβέρνηση να επιλέγει πρόσωπα για τα οποία δεν υπάρχει καν θετική γνώμη από τη Βουλή! Όπως και να το πάρει κανείς πρόκειται περί θεσμικού παραλογισμού. Παρελαύνουν κάθε φορά για ακρόαση στη Βουλή δεκάδες δικαστές  που είναι υποψήφιοι για μια θέση Προέδρου ή Αντιπροέδρου και κρίνονται συνήθως από βουλευτές που δεν είναι συχνά ούτε καν νομικοί  σε μια διαδικασία που δεν προβλέπεται από το Σύνταγμα!  To αμερικανικό πρότυπο για την πιο πάνω ρύθμιση άλλα ορίζει. Ο Πρόεδρος προτείνει και η Γερουσία αποφασίζει, μετά από γνωμοδότηση ειδικής επιτροπής νομικών. Στην Ελλάδα προβλέφθηκε μια διαστρέβλωση της αμερικανικής ρύθμισης, μόνο και μόνο για να αναμειγνύεται και η Βουλή στη σχετική διαδικασία, χωρίς όμως τη δυνατότητα ουσιαστικής από μέρους της παρέμβασης στην τελική επιλογή των ανώτατων δικαστών  με αποτέλεσμα την υποβάθμιση τόσο της ίδιας της Βουλής όσο και των κρινόμενων δικαστών. Η προβλεπόμενη εξάλλου από το Σύνταγμα απόλυτη εξουσία επιλογής ανώτατων δικαστών από την Κυβέρνηση πρέπει να περιορισθεί ή να καταργηθεί. Η ανάγκη αυτή  καθίσταται πιο έντονη για τα μέλη του Συμβουλίου της Επικρατείας, αφού το δικαστήριο αυτό είναι εκείνο που κατεξοχήν ελέγχει τη νομιμότητα των διοικητικών πράξεων που συνήθως εκπορεύονται από τους οικείους Υπουργούς, οι οποίοι όμως έχουν προηγουμένως επιλέξει τους ανώτατους δικαστές στο πλαίσιο της σχετικής απόφασης του Υπουργικού Συμβουλίου !

       Το Σύνταγμα προβλέπει (μία)θέση Αντιπροέδρου σε κάθε ένα από τα Ανώτατα Δικαστήρια. Ο κοινός νομοθέτης προέβλεψε από 10 θέσεις Αντιπροέδρων  στον Άρειο Πάγο και στο Συμβούλιο της Επικρατείας και κάποιες λιγότερες στο Ελεγκτικό Συνέδριο! Η παρεμβολή έτσι της πολιτικής σκοπιμότητας στα θέματα της δικαιοσύνης έχει μεγεθυνθεί πέρα ακόμα και από τις συνταγματικές προβλέψεις. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι Αντιπρόεδροι προεδρεύουν στα Τμήματα των Ανωτάτων Δικαστηρίων, τα οποία μάλιστα είναι λιγότερα από τις θέσεις Αντιπροέδρων που κατανέμονται σε   αυτά! Οι θέσεις Αντιπροέδρων πρέπει άμεσα να περιορισθούν. Μια θέση Αντιπροέδρου κατά Δικαστήριο αρκεί, προκειμένου αυτός να αναπληρώνει τον Πρόεδρο όταν αυτός κωλύεται.

       Η Εθνική Σχολή Δικαστών προσέφερε και προσφέρει πολλά στη γενικότερη επαγγελματική κατάρτιση αλλά και εκπαίδευση των δικαστών. Μέσω της διδασκαλίας σε αυτήν βελτιώθηκε το γνωστικό τους επίπεδο αλλά και η επαγγελματική τους εκπαίδευση. Εκεί που δυστυχώς υστερούν οι εκπαιδευόμενοι δικαστές είναι στα θέματα δεοντολογίας και γενικότερης κοινωνικής κατάρτισης και συμπεριφοράς. Δυστυχώς συχνά μέσω της Σχολής Δικαστών αναπαράγεται  η παλαιά αρτιοσκληρητική δικαστική νοοτροπία. Το πλήθος εμπειριών και γνώσεων που επιδιώκεται να αποκτήσουν οι νέοι δικαστές δεν αρκεί. Επικρατεί η επιδίωξη απομνημόνευσης της νομολογίας χωρίς κριτική διάθεση ή γενικότερο προβληματισμό πάνω σε αυτήν. Τα θέματα επίσης της δικαστικής δεοντολογίας δεν αναπτύσσονται με επάρκεια. Καλλιεργείται συχνά μια νοοτροπία απαράδεκτου ελιτισμού ακόμα και έναντι των παλαιότερων δικαστών. Η ανάγκη για επιτάχυνση στην απονομή της δικαιοσύνης δεν προβάλλεται ιδιαίτερα. Αλλά και  τα διδασκόμενα μαθήματα περιορίζονται συνήθως μόνο σε εκείνα που κρίνονται αναγκαία για τη με στενή έννοια επαγγελματική κατάρτισή τους. Επαρκείς γνώσεις οικονομίας, κοινωνιολογίας ή ψυχολογίας κλπ  δεν μεταδίδονται. Κυρίως δεν αναπτύσσεται όσο θα έπρεπε το πνεύμα της δικαστικής ανεξαρτησίας  εντός και εκτός του θεσμού της δικαιοσύνης. Υστερεί ακόμα η διαρκής εκπαίδευση των ήδη υπηρετούντων δικαστών. Τα σεμινάρια που οργανώνονται  δεν επαρκούν για την ενημέρωσή των δικαστών στις νεότερες νομοθετικές εξελίξεις.

      Τέλος, τα ιδιωτικά συμφέροντα κάνουν ό,τι μπορούν με θεμιτούς και αθέμιτους τρόπους να επηρεάσουν τη δικαστική κρίση. Οι περισσότεροι δικαστές ελπίζεται ότι τηρούν το καθήκον τους και δεν υποκύπτουν. Κάποιοι, με μειωμένο ήθος και σθένος υποχωρούν. Οι τελευταίοι πρέπει να εντοπίζονται και να αποβάλλονται από ένα Σώμα, στο οποίο η εντιμότητα πρέπει να αποτελεί για τους λειτουργούς του το ύψιστο καθήκον. Οι ίδιοι οι δικαστές οφείλουν να απομακρύνουν τους ανάξιους συναδέλφους τους. Η απαράδεκτη επιείκεια που παραδοσιακά επικρατεί πρέπει  επιτέλους να εξοβελισθεί.

Γιώργος Σταυρόπουλος

19.2.2024

 

Κάποιες σκέψεις για τη σχέση θεωρίας και νομολογίας στο δημόσιο δίκαιο. Η επίδραση του Αριστόβουλου Μάνεση

Συμμετοχή σε στρογγυλό τραπέζι για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Αριστόβουλου Μάνεση.

Κάποιες σκέψεις για τη σχέση θεωρίας και νομολογίας στο δημόσιο δίκαιο. Η επίδραση του Αριστόβουλου Μάνεση.

Η φήμη του Αριστόβουλου Μάνεση ως σπουδαίου καθηγητή του συνταγματικού δικαίου στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ήταν ήδη διάχυτη ανάμεσα  στους πρωτοετείς φοιτητές της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών πριν ακόμα  τη δικτατορία των συνταγματαρχών. Δίδασκε, έλεγαν, ένας καθηγητής στη Θεσσαλονίκη που έλεγε τα πράγματα με το όνομά τους, ο οποίος  έδινε έμφαση στη διδασκαλία όχι τόσο της οργάνωσης του Πολιτεύματος, όσο  των πολιτικών ελευθεριών και τα δικαιωμάτων του ανθρώπου, όπως αυτές μπορούσαν να αναλυθούν στο πλαίσιο ενός ατελούς Συντάγματος, όπως ήταν εκείνο του 1952. Για τους φοιτητές της συντηρητικής Νομικής Σχολής της Αθήνας, η φήμη του Μάνεση και της διδασκαλίας του ηχούσε ως κάτι το ιδιαίτερο και για κάποιους  το ανατρεπτικό. Ο Μάνεσης υπήρξε απλά ένας πρωτοπόρος. Το κατεστημένο της εποχής τον ειρωνευόταν μέχρι που αναγκάστηκε τελικά και αυτό να υποκλιθεί μπροστά του μετά τη στάση που κράτησε, ως καθηγητής και ως πολίτης, σε δύσκολες ώρες για την Ελλάδα και τη Δημοκρατία. Όρθωσε το  επιστημονικό του ανάστημα δημόσια όταν, παράλληλα με τον  θαρραλέο επίσης καθηγητή της Νομικής Σχολής Αθηνών Φαίδωνα Βεγλερή, καυτηρίασε τον αντισυνταγματικό εξαναγκασμό σε παραίτηση του Πρωθυπουργού Γεώργιου Παπανδρέου από τον Βασιλιά Κωνσταντίνο τον Ιούλιο του 1965. Λίγο αργότερα, το 1968, ο Αριστόβουλος Μάνεσης κάλεσε τους φοιτητές,  πριν εκδιωχθεί από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης από τη δικτατορία των συνταγματαρχών, να μην φοβούνται την άνομη βία με την επίκληση της γνωστής φράσης του Κάλβου για  την  ελευθερία που θέλει αρετή και τόλμη.

Η σχέση θεωρίας και νομολογίας είναι αμφίπλευρη. Οι θεωρητικοί του δικαίου με τη διδασκαλία και τη συγγραφή επηρεάζουν τους δικαστές που και αυτοί κάποτε υπήρξαν φοιτητές. Οι δικαστές στη συνέχεια με τη νομολογία που διαμορφώνουν συμβάλλουν στην θεωρητική επεξεργασία της ή οδηγούν σε νέα μονοπάτια νομικής σκέψης. Είναι γνωστό ότι το διοικητικό δίκαιο διαμορφώθηκε κυρίως νομολογιακά υπό την επίδραση αρχικά του CONSEIL D΄ΕΤΑΤ στη Γαλλία σε διεθνές επίπεδο και του ελληνικού Συμβουλίου της Επικρατείας στη χώρα μας. Οι κώδικες ουσιαστικού και δικονομικού δικαίου  που στη συνέχεια συντάχθηκαν αποτύπωσαν κυρίως τη διαμορφωμένη  διοικητική νομολογία. Ο διάλογος θεωρίας και νομολογίας είναι όμως πάντοτε διαρκής και γόνιμος. Ακόμη και η αμφισβήτηση από τους θεωρητικούς του δικαίου των νομολογιακών λύσεων που δίνουν τα δικαστήρια συμβάλλει στην αποτροπή του φαινομένου του δικαστικού ακτιβισμού και οδηγούν τους δικαστές να σκεφτούν και πάλι την ερμηνεία του κανόνα δικαίου που επιχείρησαν ή έστω να προβούν στην επαρκέστερη αιτιολόγησή της. Οι υπερβολές βέβαια των θεωρητικών κάποτε δεν λείπουν, κάποιοι θέλουν να εντυπωσιάσουν ή απλώς υπηρετούν κομματικές γραμμές ή άλλες ιδεολογικές αγκυλώσεις. Και οι δικαστικές όμως επιλογές δεν είναι πάντοτε επιτυχείς και εύλογα προκαλούν τότε ακόμα και αρνητικές αντιδράσεις. Στην εποχή μας μέγιστη αποδεικνύεται η συμβολή των δύο ευρωπαϊκών δικαστηρίων στη διαμόρφωση του ευρωπαϊκού δικαίου αφενός και του δικαίου των δικαιωμάτων του ανθρώπου αφετέρου. Σημαντική είναι επίσης η επιρροή  άλλων διεθνών οργάνων στην ευρωπαϊκή ήπειρο, όπως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Κοινωνικών Δικαιωμάτων και τα δικαιοδοτικά όργανα των διεθνών συνθηκών του Ο.Η.Ε. για τα δικαιώματα του ανθρώπου γενικού ή ειδικότερου περιεχομένου.

Ο Αριστόβουλος Μάνεσης έζησε αρχικά σε μια εποχή που ακόμα και η πολιτική ελευθερία δεν ήταν δεδομένη ούτε τα δικαιώματα του ανθρώπου ιδιαίτερα σεβαστά. Είναι χαρακτηριστικό ότι το ίδιο το συνταγματικό δίκαιο το ονόμαζε μάθημα ή τεχνική πολιτικής ελευθερίας, σε εποχές που η Σύμβαση της Ρώμης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου(η Ε.Σ.Δ.Α.), ενώ είχε κυρωθεί με νόμο από το 1953, υπό το καθεστώς του Συντάγματος του 1952 δεν είχε υπερνομοθετική ισχύ. Η ίδια η ατομική προσφυγή για παράβαση της Ε.Σ.Δ.Α. υιοθετήθηκε από την Ελλάδα πολύ αργότερα, το έτος 1985, αρκετά δηλαδή μετά την έναρξη ισχύος ακόμα και του Συντάγματος του 1975.

Θα επιχειρήσω να διατυπώσω κάποιες σύντομες σκέψεις  για την επίδραση  της ελληνικής θεωρίας και μάλιστα των απόψεων  του Αριστόβουλου Μάνεση στη νομολογία των ελληνικών δικαστηρίων σε θέματα εκλογικού δικαίου. Τα θέματα αυτά είχα την ευκαιρία να χειριστώ παλαιότερα, είτε ως μέλος του Α.Ε.Δ., είτε ως Πρόεδρος του Γ΄ Τμήματος του Σ.τ.Ε., το οποίο ήταν και είναι πάντα αρμόδιο για την επίλυση των διαφορών σχετικά με την εκλογή των αιρετών αρχόντων των τοπικής αυτοδιοίκησης πρώτου και δεύτερου βαθμού.

Πρέπει να σημειωθεί  ότι η εκλογική νομολογία στην Ελλάδα  υπήρξε μόνο σχετικά επιτυχής . Αντιμετώπισε μάλλον με επάρκεια, ιδίως τις τελευταίες δεκαετίες, τις τρέχουσες εκλογικές διαφορές, ήταν όμως ιδιαίτερα διστακτική όταν κλήθηκε να λύσει τα μεγάλα ζητήματα εκλογικού δικαίου. Η νομολογία βέβαια του παλαιού Εκλογοδικείου  διακρινόταν συχνά για τις αντιφατικές λύσεις που εκάστοτε προέκρινε. Αναφέρομαι  κυρίως στο ζήτημα αν κάποια διακριτικά γνωρίσματα  καθιστούν ένα ψηφοδέλτιο άκυρο ή όχι. Η νομολογία του Α.Ε.Δ. που διαμορφώθηκε μετά το Σύνταγμα του 1975 ήταν  στο σημείο αυτό  αλλά και γενικότερα περισσότερο συνεκτική και συνεπής, πλην και αυτή δεν υπήρξε συνήθως τολμηρή. Οι θεωρητικοί του Συνταγματικού Δικαίου, με πρωτοπόρο αρχικά   τον Αριστόβουλο Μάνεση και μεταγενέστερα κυρίως τον αείμνηστο Γιώργο Παπαδημητρίου και  τον Γιώργο Σωτηρέλη  εκκινούν πάντοτε από την παραδοχή ότι η εκλογική διαδικασία πρέπει να διακρίνεται από δύο χαρακτηριστικά: α)  κάθε πολίτης διαθέτει  μόνο μια ψήφο και β)  οι ψήφοι των πολιτών είναι νομικά ισοδύναμες και  το νομικό έρεισμα της παραδοχής αυτής πρέπει να αναζητηθεί είτε στην αρχή της καθολικής ψηφοφορίας (άρθρο 51παρ. 3 του Συντάγματος) και τη γενική αρχή της ισότητας (άρθρο 4 παρ.1 και 2 του Συντάγματος), είτε αποκλειστικά στην τελευταία. Σε τελευταία ανάλυση βέβαια η όποια παραδοχή  απορρέει από την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας.

Υποστηρίχθηκε  από τον Γ. Παπαδημητρίου ότι η έλλειψη σαφούς εννοιολογικής περιγραφής στο Σύνταγμα  της αρχής της ισοδυναμίας της ψήφου δεν σημαίνει και πλήρη ελευθεριότητα του κοινού νομοθέτη ως προς τον καθορισμό του εκλογικού συστήματος. Το Α.Ε.Δ. από την πλευρά του, μολονότι δέχεται ότι το εκλογικό σύστημα πρέπει να επιτρέπει «την ευρύτερη δυνατή λαϊκή εκπροσώπηση», αρνείται σταθερά να αξιολογήσει τις  κατά περιόδους  «κρατούσες πολιτικές περιστάσεις», των οποίων γίνεται επίκληση από το νομοθέτη διαχρονικά  για την ψήφιση  διαφορετικού εκάστοτε  εκλογικού συστήματος. Αρνείται  να ασκήσει τον οποιοδήποτε έλεγχο στην επίκληση αόριστα ως λόγου δημοσίου συμφέροντος «της πολιτικής και κυβερνητικής σταθερότητας». Έτσι η νομολογία του Εκλογοδικείου παλαιότερα και του Α.Ε.Δ. μεταγενέστερα ανέχθηκε και τα πλέον ακραία εκλογικά συστήματα που εξυπηρέτησαν την συγκυριακή κομματική σκοπιμότητα και κάποτε παραμέρισαν σε μεγάλο βαθμό στην πράξη την αρχή της ισοδυναμίας της ψήφου.  Ο Αριστόβουλος Μάνεσης, μάλιστα, είχε προβεί, ως Πρόεδρος της Επιστημονικής Υπηρεσίας της Βουλής, σε κριτική της διαφορετικής μεταχείρισης από τα εκλογικά συστήματα  των κομμάτων από τους συνασπισμούς των κομμάτων. Η νομολογία δεν φαίνεται να ασχολήθηκε  με τη συνταγματικότητα αυτής της αδικαιολόγητης διαφοροποίησης. Ελπίζω να το κάνει στο μέλλον μετά από ένσταση των συνασπισμών  των κομμάτων, αφού προηγουμένως αυτοί πάρουν μέρος στις εκλογές με την επιφύλαξη της συνταγματικότητας της διαφορετικής μεταχείρισής τους από τον εκλογικό νόμο. Στο Α.Ε.Δ. στη συνέχεια θα μπορούσε να προβληθεί η αντισυνταγματικότητα της ρύθμισης. Μια παλαιά απόφαση της Ολομέλειας του Συμβουλίου της Επικρατείας που αφορούσε τον καθορισμό νέων ορίων μιας εκλογικής περιφέρειας για τις εκλογές της τοπικής αυτοδιοίκησης θα μπορούσε να αποτελέσει σχετικό νομολογιακό οδηγό.

Αξίζει περαιτέρω να αναφερθούμε σε δύο ειδικότερες περιπτώσεις που ο διάλογος θεωρίας και νομολογίας υπήρξε ιδιαίτερα παραγωγικός. Πρόκειται για   εκλογικές δίκες  της τοπικής αυτοδιοίκησης σε ζητήματα για τα οποία είχε προϋπάρξει θεωρητική επεξεργασία.

Η πρώτη από τις περιπτώσεις αυτές αναφέρεται στην απονομή στον  πλειοψηφήσαντα σχετικά  συνδυασμό ενός  αναλογικά πολύ μεγάλου ποσοστού επί των εδρών. Αρχικά, ένας παλαιότερος  νόμος (ο ν.1065/1980)  παραχωρούσε  στον συνδυασμό αυτό το υπερβολικό ποσοστό των  2/3 των εδρών. Στη συνέχεια, με διαδοχικούς νόμους το ποσοστό ορίστηκε στο επίσης μεγάλο ποσοστό των 3/5 των εδρών. Στόχος ήταν η επίτευξη μονοπαραταξιακής «κυβερνητικής σταθερότητας» ή «κυβερνησιμότητας» ή «διοικητικής αποτελεσματικότητας», σύμφωνα με την εκάστοτε ορολογία που επέλεγε ο νομοθέτης. Τόσο ο  Γ. Παπαδημητρίου όσο και ο Γ. Σωτηρέλης άσκησαν έντονη κριτική σε αυτές τις νομοθετικές επιλογές. Ο πρώτος, αναφερόμενος στο εκλογικό σύστημα του ν.1270/1982, έγραφε εμφαντικά ότι το εκλογικό σύστημα εκείνο ήταν αντίθετο στη συνταγματική αρχή της ισοδυναμίας της ψήφου, συρρίκνωνε και νόθευε τις βάσεις του αντιπροσωπευτικού συστήματος  και οδηγούσε τελικά στην απονεύρωση της κορυφαίας αρχής  της λαϊκής κυριαρχίας στο επίπεδο της δημοτικής εξουσίας. Τα ίδια επιχειρήματα υποστηρίχθηκαν και για την ισχύ του άρθρου 2 του ν.3432/2006. Σε μια από τις εκλογικές υποθέσεις που οδηγήθηκαν ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας το δικαστήριο αυτό έκρινε σε επίπεδο επταμελούς σύνθεσης Τμήματος κατά πλειοψηφία (με την 118/2008 απόφαση του Γ΄ Τμήματος) ότι το όλο σύστημα ανάδειξης των οργάνων διοίκησης των δήμω, με βάση τη σχετική πλειοψηφία ποσοστού 42% των εγκύρων ψηφοδελτίων  που ίσχυε τότε, ήταν αντισυνταγματικό. Τούτο δε γιατί, ενόψει της ιδιαίτερης σημασίας των αρμοδιοτήτων που απονέμονταν από το νόμο στα δημοτικά συμβούλια, όταν αυτά αποφασίζουν  με την πλειοψηφία των 3/5 των εδρών (όπως π.χ. είναι η αρμοδιότητα για την ίδια την κατάργηση των δήμων με τη συνένωση ή συγχώνευσή τους με άλλους Ο.Τ.Α.), η απονομή στο συνδυασμό που πέτυχε το 42% των ψήφων των εκλογέων μιας τόσο μεγάλης πλειοψηφίας εδρών στο δημοτικό συμβούλιο υπερακοντίζει, κατά τη γνώμη του πιο πάνω Τμήματος του Συμβουλίου της Επικρατείας, τον συνταγματικά θεμιτό σκοπό της ύπαρξης ισχυρών  οργάνων διοίκησης των δήμων και αποτελεί δυσανάλογο περιορισμό της αρχής της ισοδυναμίας της ψήφου και της ελεύθερης εκδήλωσης της λαϊκής θέλησης, νοθεύοντας ουσιωδώς την αρχή της αντιπροσωπευτικότητας, η οποία αποτελεί έκφραση της δημοκρατικής αρχής, κατά παράβαση των άρθρων 102 παρ. 2, 52, 25 παρ.1 και 4, καθώς επίσης και των άρθρων 1 παρ.2 και 3 του Συντάγματος. Η άποψη αυτή του Τμήματος δεν έγινε δεκτή από την Ολομέλεια του Σ.τ.Ε., πάλι κατά πλειοψηφία(βλ. ενδεικτικά την 3685/2009 απόφασή της), παρά την αποδοχή και από αυτήν της άποψης του Τμήματος που πρώτη φορά διατυπώθηκε νομολογιακά ότι η περί της αναλογικότητας διάταξη του άρθρου 25 παρ. 1 του Συντάγματος έχει εφαρμογή και στην εκλογική δίκη. Αξίζει να σημειωθεί από τη γνώμη της ισχυρής μειοψηφίας της Ολομέλειας η  εξής αποστροφή: «…Κατά το μέρος που με τη θέσπιση της διατάξεως αυτής(του άρθρου 50 παρ. 1 του ν.3463/2006) επιδιώκεται η διασφάλιση της υπάρξεως ισχυρών οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης. . . η ρύθμιση υπερβαίνει το αναγκαίο μέτρο και, επομένως, παραβιάζει τη συνταγματική αρχή της αναλογικότητας . . . κατά το μέρος δε που με την ίδια ρύθμιση επιδιώκεται ο επιτυχών συνδυασμός να μην στηρίζεται σε «ευκαιριακές συμμαχίες αλλά να έχει ενιαίο προγραμματικό λόγο» η ρύθμιση αυτή δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι επιδιώκει θεμιτό σκοπό, ικανό να δικαιολογήσει απόκλιση, μάλιστα δε σε τόση έκταση, από τις συνταγματικές αρχές της ισότητας του εκλογικού δικαιώματος και της ευρύτερης δυνατής λαϊκής εκπροσωπήσεως. Και η μειοψηφία της Ολομέλειας συμπληρώνει: «Τούτο δε διότι στα δημοκρατικά πολιτεύματα η συνεργασία των πολιτικών φορέων που διεκδικούν την ψήφο των πολιτών (και ο συνακόλουθος συγκερασμός των προγραμμάτων τους) δεν μπορεί να θεωρηθεί άνευ ετέρου κίνδυνος που η έννομη τάξη οφείλει οπωσδήποτε να αποτρέψει»!  Πόσο έγινε επίκαιρη γενικότερα αυτή η διαπίστωση τα χρόνια που ακολούθησαν αλλά και στις μέρες μας!  

Στη δεύτερη περίπτωση που θα αναφερθούμε, η επίκληση από το νομοθέτη  της ανάγκης αποτελεσματικής λειτουργίας των δήμων δεν έπεισε  την Ολομέλεια του Συμβουλίου της Επικρατείας για τη συνταγματικότητα  μιας συγκεκριμένης ρύθμισης. Όπως κρίθηκε πρόσφατα με τη 2377/2022 απόφαση της Ολομέλειας του Σ.τ.Ε., οι διατάξεις των ν.4623/2019 και 4625/2019 κρίθηκαν αντισυνταγματικές, στο βαθμό που με αυτές άλλαξε  άμεσα ο τρόπος συγκρότησης της οικονομικής επιτροπής και της επιτροπής ποιότητας ζωής των δήμων, καταλαμβάνοντας έτσι και την ήδη διανυόμενη δημοτική περίοδο μετά τις εκλογές της 26.5.2019 και 2.6.2019, προκειμένου να εξασφαλισθεί ότι η πλειοψηφία στις επιτροπές αυτές θα ανήκει στην παράταξη με την οποία εξελέγη ο δήμαρχος. Με τον τρόπο όμως αυτό μεταβλήθηκε, αμέσως μετά την εκλογή, το πλαίσιο άσκησης του εκλογικού δικαιώματος που κατοχυρώνεται συνταγματικά, ενώ η εκφρασθείσα βούληση των εκλογέων είχε διαμορφωθεί με βάση άλλο νομοθετικό καθεστώς, σύμφωνα με το οποίο οι μεταφερθείσες στις ως άνω επιτροπές αρμοδιότητες ανήκαν στο δημοτικό συμβούλιο, ήτοι σε όργανο που διαθέτει  εκ του νόμου άμεση δημοκρατική νομιμοποίηση, την οποία δεν διαθέτουν οι ως άνω επιτροπές. Εξάλλου, όπως σημειώνεται στην πιο πάνω δικαστική απόφαση, κατά τον χρόνο ψήφισης των ως άνω διατάξεων δεν είχε δοκιμασθεί στην πράξη η εφαρμογή του συστήματος της απλής αναλογικής στη διοίκηση των δήμων, προκειμένου να δικαιολογείται από επιτακτικούς λόγους δημοσίου συμφέροντος η τόσο σοβαρή και έντονη επέμβαση του νομοθέτη αμέσως  μετά την εκφορά της λαϊκής βούλησης. Διαπιστώθηκε έτσι αντίθεση των πιο πάνω ρυθμίσεων με τα άρθρα 5 παρ. 1, 52 και 102 παρ. 2 του Συντάγματος. Πρέπει να αναγνωρισθεί ότι η σωστή πιο πάνω νομολογιακή λύση  ακολούθησε τη σχετική θεωρητική προσέγγιση που προηγήθηκε  από τους καθηγητές Γ. Σωτηρέλη και Θ. Ξηρό, η οποία με τη σειρά της στηρίχθηκε σε συναφείς αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και κυρίως στην απόφαση  Α. Λυκουρέζος κατά Ελλάδος. Αξίζει να  υπογραμμισθεί ότι η απόφαση Λυκουρέζος κατά Ελλάδος όπως και η απόφαση Πασχαλίδης, Κουτμερίδης και Ζαχαράκης κατά Ελλάδος που εκδόθηκαν κατά εφαρμογή του άρθρου 3 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της Ε.Σ.Δ.Α.  χρησιμοποίησαν ως ερμηνευτικό εργαλείο και την αρχή της δικαιολογημένης εμπιστοσύνης, τόσο σε σχέση με τους εκλογείς όσο και σε σχέση με τους εκλεγόμενους.

Από τη σύντομη ανάλυση που προηγήθηκε μπορεί εύκολα να διαπιστωθεί η στενή και αμοιβαία σχέση θεωρίας και νομολογίας, άλλοτε συγκλίνουσα και άλλοτε αποκλίνουσα. Η θεωρία μάλιστα της ισοδυναμίας της ψήφου, την οποία τόσο πρόβαλε ο Μάνεσης διατηρεί πάντα την ιδιαίτερη αξία της παρά τις υποχωρήσεις  που κατά καιρούς παρατηρούνται σε σχέση με την έκταση του περιεχομένου της. Το ζήτημα είναι εκάστοτε αν αυτοί οι συμβιβασμοί είναι κατά περίπτωση συνταγματικά θεμιτοί ή όχι.

Γιώργος Σταυρόπουλος

17.12.2022

"Κράτος και Βία"

Κράτος και Βία

Εισαγωγική ομιλία στην ημερίδα που οργάνωσε στο Ναύπλιο η Εταιρεία Ελλήνων Δικαστικών Λειτουργών για τη Δημοκρατία και τις Ελευθερίες.

Η έννοια του Κράτους ταυτιζόταν πάντοτε με την έννοια της δύναμης. Και η κρατική δύναμη ανά τους αιώνες εκδηλωνόταν συνήθως με τρόπο βίαιο. Η δημόσια δύναμη σχεδόν ποτέ δεν διακρινόταν για το βελούδινο τρόπο της παρέμβασής της, άλλοτε δικαιολογημένα άλλοτε αδικαιολόγητα. Κάποτε βέβαια την κρατική βία δικαιολογούσαν οι περιστάσεις, οι συνθήκες αντιμετώπισης ενός μεγάλου κακού που ήδη είχε βίαια εκδηλωθεί ή επρόκειτο να πραγματοποιηθεί στο άμεσο μέλλον. Όταν την εκδήλωση της κρατικής βίας δεν δικαιολογούσαν οι περιστάσεις, υπηρετούνταν άλλοι σκοποί, συχνά αθέμιτοι, πολιτικοί ή άλλοι. Η διακριτική ευχέρεια για την άσκηση της κρατικής βίας ήταν συνήθως ευρύτατη και για αυτό επικίνδυνη.

Ιστορικά ο έλεγχος της κρατικής βίας δεν μπορούσε συνήθως να ασκηθεί δημόσια παρά μόνο μέσα στο πλαίσιο της εσωτερικής λειτουργίας της ίδιας της εξουσίας. Αυτό δυστυχώς συμβαίνει και στις μέρες μας σε πολιτεύματα απολυταρχικά με ή όχι δημοκρατικό μανδύα. Η εξουσία, βέβαια, η όποια εξουσία, ενοχλείται όταν ελέγχεται. Πρόκειται για φαινόμενο που έχει και ψυχολογικές διαστάσεις. Η εξουσία απεχθάνεται τον έλεγχο που μπορεί να αναδείξει τις αδυναμίες και τα λάθη της, ακόμα και τις παράνομες πράξεις της. Η εξουσία, η όποια εξουσία, σχεδόν πάντα επιθυμούσε να είναι απόλυτη, να μην ελέγχεται από τους παθόντες, τους τρίτους, ακόμη και από μια άλλη εξουσία. Ήταν ενδοστρεφής, ανασφαλής και τελικά φοβική.

Αποδίδεται στον Όρσον Γουέλς το απόφθεγμα : « Μόνο σε ένα αστυνομικό κράτος η δουλειά του αστυνομικού είναι εύκολη». Η ρήση φαίνεται σε μια πρώτη ανάγνωση σωστή. Οι περιορισμοί όμως της δημόσιας δύναμης μέσω της εφαρμογής του νόμου είναι θεμιτοί. Το σύγχρονο δημοκρατικό κράτος δικαίου επιβάλλει την υποταγή των πάντων, άρα και της δημόσιας δύναμης, στον νόμο που αποτελεί κατά τεκμήριο την έκφραση της γενικής βούλησης, αφού εκφέρεται από τους αντιπροσώπους του λαού μέσα από τις θεσμοθετημένες διαδικασίες της λαϊκής αντιπροσωπίας. Πολύ περισσότερο, λειτουργεί υπό το καθεστώς συνταγματικής φύσης δεσμεύσεων αλλά και διεθνών κειμένων γενικής εφαρμογής.

Οι κανόνες δικαίου που ισχύουν στη Χώρα μας δεν είναι όμως πάντοτε εύκολα εφαρμόσιμοι για διάφορους λόγους. Ακόμα και τα δικαιώματα του ανθρώπου παρουσιάζουν αντιφάσεις κατά την εφαρμογή τους. Η τάση για κατάχρηση κάποιων δικαιωμάτων σε βάρος άλλων είναι ενεργή. Καθώς πολλοί εύκολα παρασύρονται στο να ταυτίζουν το ατομικό συμφέρον με το δικαίωμα έναντι του άλλου ή του Κράτους, δεν αντιλαμβάνονται συχνά τα όρια της ατομικής ή συλλογικής δράσης τους. Η απουσία της συνειδητοποίησης των υποχρεώσεών τους προς το κοινωνικό σύνολο και η παράβλεψη του δημόσιου συμφέροντος είναι συχνά εμφανείς. Η σύγχυση ως προς την έκταση της εφαρμογής στην πράξη των συνταγματικών κανόνων είναι παρούσα και η κατάχρηση στην άσκηση δικαιωμάτων είναι έννοια ιδιαίτερα αγαπητή. Αν σε αυτά προστεθεί και η αμηχανία που δημιουργείται στους πολίτες σχετικά με την έκταση των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεών τους που προκαλείται από τις εκάστοτε πολιτικές ή κοινωνικές αντιπαραθέσεις, το σχετικό θεσμικό τοπίο εμφανίζεται στην πράξη ιδιαίτερα ομιχλώδες. Σε τέτοιες συνθήκες οι παραβιάσεις των δικαιωμάτων του ανθρώπου από μέρους των οργάνων της Πολιτείας όσο και από τους ίδιους πολίτες καλά κρατούν.

Το δημοκρατικό κράτος δικαίου βέβαια πρέπει να λειτουργεί εύρυθμα και αποτελεσματικά κάτι όμως που δεν είναι αυτονόητο. Οι αρμοδιότητες των οργάνων του που μπορεί να ασκήσουν κρατική βία πρέπει να είναι σαφώς προσδιορισμένες εκ των προτέρων, χωρίς κενά και αβεβαιότητες, αλλά και ο έλεγχος των σχετικών υπερβάσεων οφείλει να είναι επιτυχής, χωρίς όμως να ματαιώνεται η λυσιτελής άσκηση των καθηκόντων τους που δεν είναι άλλη από την αποτελεσματική, αλλά και σύμφωνα με τον νόμο, δίωξη των παραβατών του. Πρέπει ακόμη ιδιαίτερα να επισημανθεί η ανάγκη για τη σωστή εκπαίδευση των οργάνων των Σωμάτων Ασφαλείας που αποτελεί προϋπόθεση για την άψογη επιτέλεση της αποστολής τους. Στον τομέα αυτό πολλά μένουν να γίνουν.

Θα θέλαμε, τέλος, να σημειώσουμε τη μεγάλη σημασία της πειθούς πριν την άσκηση της όποιας νόμιμης καταστολής. Ασφαλώς τα αποφθέγματα του Βία από τη Πριήνη «πείσας λαβέ, μη βιασάμενος», του Φωκυλίδη «Βία μηδέν πράττειν», αλλά και του Ηρόδοτου « ένθα σοφίης δει, βίης έργον ουδέν» έχουν πάντα διαχρονική αξία. Η πειθώ έχει συχνά μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα από την ωμή βία, ιδιαίτερα σε λαούς με έντονο το στοιχείο του θυμικού. Ας επικεντρωθούμε περισσότερο σε αυτή.

Γιώργος Σταυρόπουλος

4.6.2022